Τα πολύτιμα αντιοξειδωτικά

Τα αντιοξειδωτικά είναι η φυσική άμυνα του οργανισμού κατά της οξείδωσης. Αποτελούν μια στρατιά ουσιών που αποτρέπουν την καταστροφή των κυττάρων από την οξείδωση. Αντίπαλος τους είναι οι ελεύθερες ρίζες. Οι δράσεις των ελεύθερων ριζών και των αντιοξειδωτικών μπορούν να γίνουν κατανοητές μόνο σε συνδυασμό.

Αντιοξειδωτικά: τι είναι και τι κάνουν

Τα αντιοξειδωτικά παράγονται στο σώμα μας αλλά μπορούμε να τα λάβουμε και από την τροφή. Παραδείγματα αντιοξειδωτικών που παράγονται στο σώμα είναι η γλουταθειόνη, το λιποϊκό οξύ και το συνένζυμο Q10.

Κάθε αντιοξειδωτικό αναλαμβάνει διακριτή δράση και κατά συνέπεια δεν μπορούμε να αντικαταστήσουμε το ένα με κάποιο άλλο. Αυτό που χαρακτηρίζει τα αντιοξειδωτικά ως ομάδα μορίων όμως είναι ουσιαστικά η κοινή χημική τους ιδιότητα, που είναι η ικανότητα τους να παρέχουν ηλεκτρόνια.

Για να γίνει ευκολότερη η κατανόηση της σημασίας των αντιοξειδωτικών θα πρέπει να μιλήσουμε για τις ελεύθερες ρίζες που αποτελούν τον εχθρό τους. Οι ελεύθερες ρίζες μπορούν:

Είτε να παραχθούν στον οργανισμό, σαν προϊόν του κυτταρικού μεταβολισμού, της φλεγμονής, της άσκησης, της μόλυνσης, του τραυματισμού, του άγχους, της ασθένειας, της ισχαιμίας
είτε να εισαχθούν μέσα από την τροφή και το περιβάλλον. Για παράδειγμα, μπορούν να εισαχθούν μέσω της τροφής από επεξεργασμένες τροφές ή το αλκοόλ, μέσω του καπνίσματος, παθογόνων μικροοργανισμών όπως ιοί και βακτήρια, από ναρκωτικά, από τοξικές ουσίες, λόγω περιβαλλοντικής μόλυνσης όπως από εντομοκτόνα καθώς και από την έκθεση στις ακτίνες του ήλιου.

Οι ελεύθερες ρίζες είναι χημικά μόρια τα οποία έχουν την ιδιότητα να αφαιρούν ηλεκτρόνια από άλλα γειτονικά μόρια όπως π.χ. πρωτεΐνες, λιπαρά οξέα και DNA. Η απώλεια ηλεκτρονίων καταστρέφει αυτές τις ουσίες και απορυθμίζει τις λειτουργίες τους σε κυτταρικό και μοριακό επίπεδο. Η κύρια λειτουργία των αντιοξειδωτικών είναι να εμποδίσουν τις ελεύθερες ρίζες από το να καταστρέψουν γειτονικά μόρια αφαιρώντας ηλεκτρόνια. Το πεδίο της μάχης βρίσκεται στο ατομικό επίπεδο και χωρίς να το περιγράψουμε δεν είναι δυνατή η κατανόηση της δράσης των αντιοξειδωτικών.

Η ύλη συνιστάται από άτομα, τα οποία σχηματίζουν δεσμούς για να δημιουργήσουν μόρια. Τα άτομα αποτελούνται από ένα πυρήνα γύρω από τον οποίο περιστρέφονται ηλεκτρόνια. Ο πυρήνας αποτελείται από πρωτόνια με θετικό ηλεκτρικό φορτίο, νετρόνια με ουδέτερο ενώ τα ηλεκτρόνια έχουν αρνητικό. Αφού πρωτόνια και ηλεκτρόνια είναι ίσα σε αριθμό το συνολικό φορτίο είναι μηδέν.

Άτομα που για κάποιο λόγο έχουν ένα ελεύθερο ηλεκτρόνιο ορίζονται ως ελεύθερες ρίζες, και είναι πολύ ασταθή μόρια. Οι ελεύθερες ρίζες αποζητούν «σταθερότητα» είτε προσφέροντας είτε λαμβάνοντας ένα ηλεκτρόνιο από άλλες ουσίες. Είναι στην προσπάθειά τους αυτή να σταθεροποιηθούν που διαταράσσουν άλλα μόρια και τη λειτουργία τους.

Στο σημείο αυτό επεμβαίνουν τα αντιοξειδωτικά

Μάχονται τις ελεύθερες ρίζες προσφέροντας ηλεκτρόνια και άρα σταθεροποιώντας τες. Σε αντίθεση με τις ελεύθερες ρίζες, τα αντιοξειδωτικά έχουν τα περιθώριο να απωλέσουν ηλεκτρόνια χωρίς να χρειάζεται να τα αντικαταστήσουν και αυτός είναι ο λόγος που έχουν ιδιαίτερη αξία. Δίνοντας ηλεκτρόνια προστατεύουν μόρια και κύτταρα από την οξείδωση και κατ’ επέκταση από τη γήρανση, το καρκίνο και τα νοσήματα της καρδιάς.

Όταν η παραγωγή ελευθέρων ριζών υπερβαίνει τα διαθέσιμα αντιοξειδωτικά προκαλείται οξειδωτική ανισορροπία, η οποία ονομάζεται οξειδωτικό στρες. Αυτό συμβαίνει όταν αυξάνονται οι ελεύθερες ρίζες ή υπάρχει έλλειψη αντιοξειδωτικών ή και τα δύο. Το οξειδωτικό στρες μπορεί να προκαλέσει ζημιά στο DNA, τις κυτταρικές μεμβράνες και άλλα σημαντικά μόρια.

Οι ελεύθερες ρίζες μπορούν ακόμα να πυροδοτήσουν αλυσιδωτές αντιδράσεις, που με τη σειρά τους να οδηγήσουν σε ασθένειες όπως εγκεφαλικό, διαβήτης, καρκίνος, εκφυλιστικές παθήσεις, φλεγμονώδεις παθήσεις, Αλτσχάιμερ ενώ συνδέονται και με τη γήρανση.

Oι πηγές των αντιοξειδωτικών ουσιών

Όπως είπαμε, κάποια αντιοξειδωτικά δημιουργούνται στο σώμα μας. Ωστόσο τα παίρνουμε και από τροφές και συμπληρώματα διατροφής. Κάποιες συνήθεις αντιοξειδωτικές ουσίες είναι:

Βιταμίνη C: Αποτελεί ένα από τα πιο αποτελεσματικά αντιοξειδωτικά ενώ είναι ικανή να αναπαράγει άλλα αντιοξειδωτικά όπως η Βιταμίνη E. Στις διατροφικές πηγές της περιλαμβάνονται η κόκκινη πιπεριά, ο χυμός πορτοκάλι, το ακτινίδιο, το μπρόκολο, οι φράουλες, ο χυμός ντομάτας, το γκρέιπφρουτ και λαχανάκι Βρυξελλών.
Βιταμίνη Ε: Υπάρχει σε οκτώ μορφές κάθε μια από τις οποίες έχει διακριτή αντιοξειδωτική δράση. Στις διατροφικές πηγές της περιλαμβάνονται τα φυτικά έλαια, οι καρπούς, τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά και τα εμπλουτισμένα δημητριακά.
Β-καροτίνη: Είναι το σημαντικότερο μόριο της οικογένειας των καροτονοειδών. Διατροφικές πηγές είναι τα καρότα, τα βερίκοκα, το πεπόνι κανταλούπε, οι γλυκοπατάτες, η κολοκύθα, το χειμερινό κολοκύθι, το σπανάκι, η λαχανίδα (kale), το μπρόκολο και τα σκουροπράσινα φρούτα και λαχανικά.
Άλλα καροτονοειδή: Το λυκοπένιο (κυρίως σε ντοματοειδή), λουτεΐνη (κυρίως στον κρόκο του αυγού, το σπανάκι, τη λαχανίδα, το μπρόκολο, τον αρακά, το λαχανάκι Βρυξελλών και το ακτινίδιο), ζεαξανθίνη (κυρίως στο καλαμπόκι, τα πράσινα φυλλώδη λαχανικά, τα μανταρίνια και τον κρόκο του αυγού).
Σελήνιο: Σε αντίθεση με την κοινή αντίληψη, το σελήνιο δεν αποτελεί το ίδιο αντιοξειδωτική ουσία. Επειδή όμως διευκολύνει τη λειτουργία των αντιοξειδωτικών ενζύμων, βοηθά στην αντιοξειδωτική προστασία του οργανισμού. Κύριες διατροφικές πηγές είναι τα θαλασσινά και τα εντόσθια. Άλλες πηγές αποτελούν τα κρέατα, τα δημητριακά και τα γαλακτοκομικά.
Πολυφαινόλες: Ποικιλόμορφη ομάδα φυτικών ουσιών. Διατροφικές πηγές είναι διάφορα φρούτα και λαχανικά, τα μπαχαρικά, ο καφές, το τσάι, τα όσπρια, το κακάο και το κρασί.

Εκτός από τα δημοφιλέστερα αντιοξειδωτικά, υπάρχουν και άλλα όπως η ρεσβερατρόλη, η κουρκουμίνη, ο χαλκός κ.λπ. Οι ίδιες αντιοξειδωτικές ουσίες που βρίσκουμε στις τροφές, υπάρχουν και στα διατροφικά συμπληρώματα, αν και σε σημαντικά μεγαλύτερες συγκεντρώσεις. Το αν η κατανάλωση αντιοξειδωτικών στο φαγητό ή σε συμπληρώματα ωφελεί την υγεία ερευνάται από τότε που τα συμπληρώματα βγήκαν στην αγορά τη δεκαετία του ’90.

Οι κίνδυνοι και τα οφέλη των αντιοξειδωτικών

Τα οφέλη και οι κίνδυνοι διαφέρουν ανάλογα με τη πηγή των αντιοξειδωτικών, δηλαδή είναι διαφορετικό όταν τα παίρνουμε από τις τροφές και διαφορετικό από τα συμπληρώματα.

Τα στοιχεία για τη πρόσληψη αντιοξειδωτικών από τις τροφές είναι σαφή. Μια δίαιτα πλούσια σε φρούτα και λαχανικά, και άρα σε αντιοξειδωτικά, μπορεί να μειώσει το ρίσκο για μια σειρά από νοσήματα:

Καρδιακές παθήσεις και εγκεφαλικά.
Καρκίνος.
Αρτηριακή πίεση.
Διαβήτης τύπου 2.
Οφθαλμολογικές ασθένειες.

Τα αντιοξειδωτικά των συμπληρωμάτων, δεν προσφέρουν τα ίδια οφέλη. Πολλές μελέτες που είχαν στόχο να βρουν αν τα συμπληρώματα αντιοξειδωτικών βοηθούν να μειωθεί το ενδεχόμενο εμφάνισης καρκίνου, δεν εντόπισαν τέτοια οφέλη. Το ίδιο ισχύει για τις καρδιακές παθήσεις, τα εγκεφαλικά και τον διαβήτη.

Αντίθετα, κάποιες βρήκαν πως τα συμπληρώματα β-καροτίνης ίσως αυξάνουν το ρίσκο ηπατικού καρκίνου σε καπνιστές και σε όσους έχουν εκτεθεί σε αμίαντο. Ομοίως, αυξημένο ρίσκο για καρκίνο του προστάτη παρατηρήθηκε σε σχέση με τη βιταμίνη Ε.

Mε δυο λόγια

Η μαχή μεταξύ αντιοξειδωτικών και ελευθέρων ριζών λαμβάνει χώρα σε επίπεδο ατόμου. Οι αντιοξειδωτικές ουσίες αναπαράγονται στο σώμα μας αλλά τις βρίσκουμε και σε τροφές και συμπληρώματα. Το ίδιο συμβαίνει και με τις ελεύθερες ρίζες, οι οποίες είτε παράγονται στο σώμα είτε εισάγονται μέσα από την τροφή και άλλους περιβαλλοντικούς παράγοντες.
Ο ρόλος των αντιοξειδωτικών κατά των ελεύθερων ριζών είναι σημαντικός καθώς προστατεύουν ενάντια στη ζημιογόνο για τα μόρια του σώματος δράση των ελευθέρων ριζών και άρα αποτελούν ασπίδα για την υγεία.
Μια δίαιτα πλούσια σε αντιοξειδωτικά, από ποικιλία φρούτων και λαχανικών καθώς και άλλες τροφές που τα περιέχουν, μπορεί να μας προστατεύσει σημαντικά από πολλές χρόνιες παθήσεις. Το ίδιο δεν είναι αληθές για τα συμπληρώματα αντιοξειδωτικών ουσιών. Στην περίπτωση τους φαίνεται πως όχι μόνο δεν προσφέρουν τα ίδια οφέλη, αλλά υπό συνθήκες ενδεχομένως να είναι και βλαβερά για την υγεία.